خشم یک هیجان طبیعی و حتی مفید است؛ وقتی کودکی عصبی می شود به این معناست که چیزی درست پیش نمی رود و این می تواند به ما کمک کند تا اوضاع را به کمک کودک آرام کنیم. اما گاهی رفتار پرخاشگر کودک از کنترل خارج می شود، به گونه ای که کودک به خاطر همه چیز و سر هر مسئله ای عصبی می شود، اینجاست که رفتار پرخاشگرانه او مشکل ساز می شود و والدین دچار این درگیری فکری می شوند که با کودک عصبی چه کنیم؟
بیایید بررسی کنیم که چه چیزی باعث بروز مشکلات پرخاشگری در کودک می شود و چگونه می توانیم مهارت های مناسب کنترل خشم و راه های سالم برای جلوگیری از عصبانیت غیرقابل کنترل را به کودک یاد دهیم.
آیا باید نگران کودک عصبی باشیم؟
پرخاشگری در کودکان کوچکتر رایج تر است زیرا آن ها تازه درحال یادگیری مدیریت هیجاناتشان هستند. عصبانیت در کودک بزرگتر متفاوت و سخت تر است؛ این کودکان با رفتارهای پرخاشگرانه شان فشار روانی جدی به خانواده وارد می کنند و این رفتارها برای والدین و دیگر اعضای خانواده خسته کننده است چرا که این بچه ها یک مسئله عادی را به طغیانی از خشم تبدیل می کنند.
کودکان عصبی نه تنها باعث مشکلاتی در خانواده می شوند و به سلامت جسمی و روانی والدین آسیب می رسانند، بلکه باعث مشکلاتی هم برای خود می شوند؛ در حقیقت ناتوانی در مدیریت و ابراز درست خشم، بر عملکرد و رشد اجتماعی این کودکان تاثیر می گذارد.
علاوه بر آن، کودکان عصبی در مدرسه مهارت اجتماعی کمتری دارند، همدلی کمتری با دیگران دارند، در بین همسالان محبوبیت کمتری دارند و ممکن است از طرف دیگران طرد شوند، نسبت به باقی بچه ها هوش هیجانی پایین تری دارند، نمی توانند تعاملات، روابط اجتماعی و رفتار خوبی با دیگران داشته باشند و در نهایت این عملکرد ضعیف در مدرسه، باعث ایجاد مشکلات مختلفی در بیرون از مدرسه می شود.
باید به یاد داشته باشید که پرخاشگری بیش از حد در اوایل کودکی می تواند باعث اختلالات روانی مانند اختلال نافرمانی مقابله ای (ODD)، اختلال سلوک (CD) و اختلال شخصیت ضد اجتماعی (ASPD) در دوره های بعدی زندگی شود.
بنابراین اگر کودک رفتارهای پرخاشگرانه مداوم و مکرری دارد باید به سلامت روانی آن ها توجه داشته باشید و از ابتدا به دنبال درمان باشید زیرا با بزرگتر شدن کودک مشکلات بیشتر و درمان سخت تر می شود.
چگونگی ظاهر شدن خشم در کودکان
به گفته دانشمندان، خشم در سن ۴ ماهگی در نوزادان ظاهر می شود و با گذشت زمان به مرور افزایش می یابد تا جایی که در حدود ۱۸ تا ۲۱ ماهگی به اوج خود می رسد.
در واقع خشم جایی ظاهر می شود که کودک نوپا شروع به راه رفتن می کند و می خواهد محیط اطراف خود را کشف کند؛ بچه ها در این سن دوست دارند محیط را کنترل کنند، بر محیط مسلط شوند و مهارت های جدیدی یاد بگیرند.
حال در جایی از این فعالیت و اکتشاف، کودکان با ممنوعیت، سرزنش و تنبیه های سخت والدین مواجه می شوند و از آن جایی که کودکان در این سن مهارت های تنظیم هیجان را ندارند و حتی نمی توانند نیازها و خواسته های خود را به زبان آورند، عصبانیت و پرخاشگری در آن ها ظاهر و تشدید می شود؛ آن ها شروع به غرغر کردن، فریاد زدن، جیغ زدن، ضربه زدن و لگد زدن می کنند.
اگر به دنبال عصبانیت کودک، والدین هم عصبانی شوند و شروع به سرزنش و تنبیه او کنند، عصبانیت در کودک به مرور شدید و پایدار می شود و با گذشت زمان منجر به مشکلات پرخاشگری یعنی عدم کنترل خشم می شود.
علت پرخاشگری کودکان
دو عامل کلی یعنی عوامل بیولوژیکی و عوامل محیطی باعث ایجاد رفتارهای پرخاشگرانه در کودک شوند.
-
علل بیولوژیکی
عوامل بیولوژیکی که می توانند باعث عصبی شدن کودک شوند عبارتند از:
1- خلق و خو
از نظر ژنتیکی، برخی از کودکان با خلق و خوی سخت تری به دنیا می آیند؛ این کودکان وقتی کوچک تر هستند بیشتر از دیگر بچه ها گریه می کنند و در سنین بالاتر زودتر عصبانی می شوند. کودکان با چنین خلق و خویی توجه کمتری دارند، کمتر می توانند هیجانات خود را تنظیم کنند و فعالیت فیزیکی بیشتری دارند.
2- وراثت
ژنتیک می تواند دلیلی برای رفتارهای پرخاشگرانه کودکان باشد. در یک مطالعه، محققان مشاهده کردند که اگر مادر به راحتی عصبانی می شود، کودک او نیز در مواجه با موقعیت های خصمانه به احتمال زیاد به راحتی عصبی می شود.
3- اختلالات رشدی عصبی
کودکان خشمگین اغلب اختلالات روانی دیگری دارند از جمله اختلال کم توجهی بیش فعالی (ADHD)، اوتیسم، سندرم آسپرگر، اختلال وسواس فکری – اجباری(OCD) و سندرم تورت.
4- اختلالات عصبی خودایمنی کودکان ناشی از عفونت های استرپتوکوک (PANDAS)
PANDAS ممکن است باعث شود که کودک به طور ناگهانی و غیرعادی رفتارهای خشنی داشته باشد. بنابراین اگر کودکی اخیرا به استرپتوکوکی مبتلا شده، گلودرد هم داشته و رفتارهای پرخاشگرانه بیش از حد از خود نشان داده است، فورا از متخصص اطفال کمک بگیرید. حتما به یاد داشته باشید که قبل از پرداختن به مشکل عصبانیت کودک، ابتدا به مسائل پزشکی و فیزیکی او اشاره کنید، حتی اگر کودک فقط یک گلودرد خفیفی را تجربه کرده باشد.
-
علل محیطی
عوامل محیطی که در پرخاشگر شدن کودک نقش دارند عبارتند از:
1- سبک فرزندپروری
نوع رفتار والدین با کودکشان با رفتار بیرونی کودک مرتبط است؛ بنابراین رفتار کنترل کننده والدین منجر به عصبی شدن کودک می شود.
2- واکنش هیجانی والدین
واکنش های والدین به خشم کودک بسیار اهمیت دارد؛ بنابراین اگر زمانی که کودک عصبانی است، والدین هم عصبانی شوند، این رفتار در کودک ادامه دار می شود.
3- بدرفتاری با کودک
کودکانی که مورد آزارهای جسمی و روانی قرار می گیرند، بیشتر درگیر رفتارهای خصمانه می شوند. اگر کودکی به شدت تنبیه شود، مورد انتقاد قرار بگیرد، طرد شود، به طور خصمانه با او رفتار شود و توسط مراقب اصلی (این مراقب اصلی اغلب مادر است) خود نادیده گرفته شود، در طول زمان به این باور می رسد که ناخواسته، دوست نداشتنی و بد است.
این باورهای منفی درباره خود که در نتیجه تعاملات منفی روزانه کودک ایجاد می شوند، باعث به وجود آمدن احساس شرم در کودک می شود. سپس هنگامی که کودک در موقعیتی خجالت می کشد، احساس خشم در او بالا می آید و با عصبانی شدن سعی می کند از احساس بسیار منفی و دردناک شرم اجتناب کند.
4- خشمگین بودن والدین
نوع روابط والدین یکی دیگر از عوامل محیطی است که بر توانایی تنظیم هیجان کودک تاثیر می گذارد؛ در واقع تعاملات والدین بین خود و سایر بزرگسالان، الگوی روابط کودکشان است. تعاملات خصمانه بین والدین، حتی زمانی که کودک متوجه آن نمی شود، بر نحوه تعاملات آینده کودک با دیگران تاثیر می گذارد. کودکانی که والدین پرخاشگر دارند بیشتر رفتارهای پرخاشگرانه ای از خود نشان می دهند که عملکرد روزمره آن ها را مختل می کند.
با کودک عصبی چه کنیم؟
جواب این سوال که “با کودک عصبی چه کنیم” در این بخش از مطلب است. قبل از هر چیز باید بگوییم که این مقاله صرفا جنبه آگاهی بخشی دارد؛ با مطالب آموزشی نمی توان رفتارهای پرخاشگرانه کودکان را درمان کرد، شاید فقط بتوان با کمک تکنیک های گفته شده رفتارهای بد کودک را کنترل کرد. بنابراین انتظار می رود که پس از آگاه شدن، برای درمان مشکلات جدی کودکتان از یک متخصص حرفه ای مانند روانشناس کودک و نوجوان کمک بگیرید.
مدیریت خشم در کودکان شامل دو بخش است: کنترل خشم در لحظه و پیشگیری از عصبانیت.
-
کنترل خشم در لحظه
کنترل خشم در لحظه شامل تکنیک های زیر است:
1- نفس کشیدن
داشتن کودک عصبی تجربه ای سخت و طاقت فرسا برای والدین است؛ اکثر این والدین هنگامی که کودکشان عصبی می شود احتمالا در حفظ آرامش خود مشکل دارند اما باید بدانند که الگوی خوب بودن، بهترین روش برای کمک به کودکان است.
بنابراین اولین قدم برای آرام کردن سیستم عصبی برانگیخته، نفس های عمیق و آهسته است؛ به آرامی نفس بکشید، تا پنج بشمارید و سپس نفس خود را بیرون دهید. اگر تکنیک نفس کشیدن را به کودکتان هم یاد داده اید، در صورتی که مایل است از او بخواهید تا با شما همراه شود؛ در غیر این صورت پس از آرام کردن خود با نفس کشیدن به مرحله بعد بروید.
2- حواس پرتی
شما می توانید با روش منحصر به فرد خود و با توجه به علایق کودک، زمانی که او عصبانی می شود خیلی آرام کمکش کنید تا به چیزهای سرگرم کننده و شادی فکر کند که مرتبط با موقعیت است؛ مثلا آخرین مسافرتی که رفتید، زمانی که باهم پازل و لگو ساختید، زمانی که یک حیوان را در آغوش گرفته و…
3- همراهی کردن
وقتی کودک عصبانی است به احساساتش اهمیت دهید و با او همدلی کنید. همدلی یعنی موقعیت ها و چیزها را از نگاه کودکتان ببینید و او را درک کنید؛ به بیان دیگر، بدون این که عصبانی شوید خودتان را جای کودک بگذارید. این نکته را به یاد داشته باشید که همدلی هرگز به معنای موافقت با کودک نیست.
4- پذیرفتن
خشم کودک را بپذیرید. بدون گارد گرفتن و قضاوت کردن سعی کنید احساس او را توصیف کنید؛ به عنوان مثال “می تونم ببینم که خیلی عصبانی هستی”. یادتان باشد که اصلا نیازی به موافقت با کودک و یا تایید احساس او نیست. همه آدم ها نیاز دارند شنیده شوند؛ گاهی اوقات پذیرفتن و توصیف کردن حالی که افراد تجربه می کنند تنها چیز برای آرام کردن آن هاست.
5- در آغوش گرفتن
تماس فیزیکی مانند در آغوش گرفتن، به کودک کمک می کند تا به سرعت آرام شود زیرا در آغوش گرفتن مستقیما سیستم عصبی کودک را آرام می کند. اگر کودکتان در هنگام عصبانیت دوست نداشته باشد که او را بغل کنید فقط در کنار او بمانید اما اگر احتمال دارد کودکتان در این شرایط به خود یا دیگران آسیب برساند، در آغوش گرفتن او امری ضروری است.
-
پیشگیری از عصبانیت
با استفاده از تکنیک های زیر، عصبانی شدن کودک را کاهش دهید:
- دوری از موقعیت هایی که باعث عصبانیت کودک می شود
- توجه به خستگی و گرسنگی کودک
- والدین گرم، حساس و پاسخگویی باشید
- آموزش قوانین به جای تنبیه کردن
- یاد دادن هیجان ها به کودک
- شناختن نشانه های عصبانیت
- آموزش تکنیک های مدیریت استرس و مراقبت از خود به کودک